DEYİM, DEYİMLER, DEYİM ANLAM, DEYİMLERİN ÖZELLİKLERİ TÜRKÇE DERSİ KONU ANLATIM

DEYİM, DEYİMLER, DEYİM ANLAM, DEYİMLERİN ÖZELLİKLERİ (1) (TÜRKÇE DERSİ KONU ANLATIM)

Belli bir durumu, belli bir kavramı göstermek için kullanılan öz anlamından az çok ayrı bir anlam taşıyan, kalıplaşmış, halkın ortak dil ürünü olan sözlere deyim denir.

Örnek:

İçine ateş düşmek

Pabucu dama atılmak

Yüreği ağzına gelmek

İki gözü iki çeşme

Deyimlerin Özellikleri

-Deyimler, kalıplaşmış sözlerdir. Sözcüklerin yerleri değiştirilemez ve bir sözcüğün yerine eş anlamlısı getirilemez.

Örnek:

Sözgelimi "Ayıkla pirincin taşını" yerine "Seç pirincin taşını" denmez ya da "Pirincin taşını ayıkla" gibi deyimi oluşturan sözcüklerin yerleri değiştirilemez.

-Deyimler, değişik kip ve kişi ekleriyle çekime girebilirler.

Örnek:

   Kendini naza çek(mek)

   Kendini naza çek(iyor)

   Kendimi naza çek(tim)

   Kendilerini naza çek(erler)

-Deyimi oluşturan sözcüklerin arasına başka söz grupları girebilir. Bu tip kullanımlarda deyim gözden kaçırılmamalıdır.

Örnek:

                       Gözü vitrinde duran kırmızı elbiseye takıldı.

-Deyimler genel kural bildirmez, yol gösterip öğüt vermez. Yalnızca bir durumu en kısa yoldan ve en etkili bir biçimde anlatmaya yarar. Deyim, bu yönüyle atasözünden ayrılır.

Örnek:

Atasözüdür, kural bildirir.=>

İşleyen demir ışıldar.

Akacak kan damarda durmaz

Mum dibine ışık vermez.

Armut piş, ağzıma düş.

Deyimdir, kural bildirmez.=>

Ne kokar, ne bulaşır.                  

Atı alan Üsküdar'ı geçti.

Deyimler Anlamları ve Kuruluşları (Biçimleri) yönünden iki gurupta incelenir.

Anlamlarına Göre Deyimler

Gerçek Anlamlı Deyimler

Bazı deyimlerde sözcükler gerçek anlamlıdır.

Deyimin iletmek istediği durumu, deyimi oluşturan sözcüklerin anlamlarıyla düşünürüz. Bu tür deyimlerde anlatım güzelliği düşünülmez. Bunlar, Bir kavramı belirtir.

Örnek:

Alan razı satan razı  -  Ne var ne yok?  -  Olur şey değil!  -  Nerde akşam orda sabah.

İsmi var cismi yok  -  Yükte hafif pahada ağır.

Mecaz Anlamlı Deyimler

Deyimlerde genel olarak deyimi oluşturan sözcüklerin çoğu ya da tümü gerçek anlamından uzaklaşarak tamamen farklı bir durumu ya da kavramı anlatmak üzere kullanılır.

Dilimizde deyimler genel olarak mecaz anlam taşır.

Mecaz anlamlı deyimler iki şekilde karşımıza çıkabilir.

1. İliştirme Anlamlı Deyimler:

Deyimi oluşturan sözcüklerden bir ya da ikisiyle, deyimin ilettiği durum arasında dolaylı bir bağlantı vardır. Böyle deyimlere "iliştirme anlamlı" deyimler denir. 

Örnek:

Diline dolamak                           (sürekli aynı şeyi söylemekle, dil arasında bir bağlantı var.)

Kulak misafiri olmak                 (dinlemek)

Göz gezdirmek                            (bakmak)

Ayaklarına kara sular inmek    (yürümekten yorulmak)

2. Yummaca Anlamlı Deyimler:

Deyimi oluşturan sözcüklerin anlamları ile deyimin iletmek istediği durum arasında hiçbir anlam bağlantısı olmayabilir. Bu tip deyimlere "yummaca anlamlı" deyim www.netfikir.net denir.

Örnek:

Baş göz etmek                            (evlendirmek)

Burnu sürtülmek                        (taşkın davranışların cezasını çekip ılımlı olmak)

Can damarına basmak            (bir şeyin en önemli noktası üzerinde durmak)

Burnunun direği sızlamak        (çok üzülüp acımak)

Çamur atmak                              (Bir kimseyi lekelemeye çalışmak)

Yaş tahtaya basmak                  (tedbirsizlik edip sonu tehlikeli işe girişmek)

Yapılarına (Biçimlenişlerine) Göre Deyimler

Deyimler kalıplaşmıştır. Belli bir söyleyiş biçimi kazanmışlardır.

Bir deyimin söylenişi her yerde aynıdır. Hem biçimce hem anlamca son söyleyiş biçimini almışlardır.

-Kimi deyimler yargı (cümle) biçiminde ya da ikili yargılı olarak kurulmuştur.

Örnek:

Atı alan Üsküdar'ı geçti.

Hamama gider kurnaya, düğüne gider zurnaya aşık olur.

Hem suçlu hem güçlü

Geçti Bor'un pazarı, sür eşeğini Niğde'ye

-Kimi deyimler öykücük ya da konuşma biçimindedir.

Örnek:

Deveye, "Boynun eğri" demişler, "Nerem doğru ki!" demiş.

Tencere dibin kara

Seninki benden kara

-Deyimler genel olarak mastar biçimindedir.

Örnek:

Gönül koymak  -  İçi burkulmak  -  Kapı dışarı etmek  -  Muradına ermek  -  Ödü patlamak

Öküzün altında buzağı aramak

-Bazı deyimler, sözcük öbeği (tamlama) biçiminde kalıplaşmıştır.

Örnek:

Kara çalı  -  Püsküllü bela  -  Para canlısı  -  Para babası  -  Elinin körü  -  Ömür törpüsü

-Deyimler, genel olarak birden çok sözcüğün kalıplaşmasından oluşur. Ancak tek sözcükten oluşan deyimler de vardır.

Örnek:

Akşamcı  -  gedikli  -  kılkuyruk  -  kaşarlanmış

-Kimi deyimler ise ikileme biçiminde kurulurlar.

Örnek:

Abur cubur  -  Açık saçık  -  Ağır aksak  -  Ak pak  -  Apar topar  -  Az çok  -  Bata çıka